به هر حال امام علیه‌السلام در موارد زیادی برای پیش‌گیری از= هرج و مرجی دینی،541 پیامبر فرمود بعداز من فتنه ها بپا خیزند به ابجد فتنه ها 541 اهله شر 541 دشمنه اسلام 541 مرگ کافر 541 قاتلی 541 عداوتین 541 عمر ابوبکر 541 فتنه ها 541  از بین‌بردن زمینه توطئه‌های آینده و نیز به اقتضای شرایط و رعایت مصلحت، با عثمان همکاری فرمود. اوج این همکاریها در جریان محاصره منزل عثمان رخ داده‌است؛ در زمانی که عثمان به هیچ‌کس نمی‌توانست دل ببندد و بی‌مهری‌ها را از همان‌ها که در پناه حمایتهایش به جایی رسیده‌بودند را می‌دید، درست در همین شرایط تنها امام علیه‌السلام بود که  به یاریش شتافت از جمله همکاریهای حضرت عبارت بودند از:

1-    میانجیگری امام بین عثمان و مردم

احمال قصه پادرمیانی حضرت با مهاجمان و محاصره‌کنندگان خانه عثمان در مباحث گذشته مورد اشاره قرار گرفت که البته کسانی دیگر هم در جهت میانجیگری اقدام کردند ولی مورد پذیرش مردم قرار نگرفت128-(انساب‌الاشراف/5/111) به همین علت در مرحلة اول تنها شخصیتی که توانست به خوبی از عهدة این میانجیگری برآید امام علیه‌السلام بود.

2-  فرستادن آب برای عثمان

در زمان محاصره عثمان، قیام‌کنندگان به دستور  طلحه آب را به روی عثمان و خانواده‌اش بستند129-(الامامه والسیاسه1/38)

امام علیه‌السلام که در ملک خود در خارج از مدینه بود، به طلحه پیام فرستاد و از وی خواست تا به عثمان اجازه دهد تا از چاه متعلق به خودش آب بردارد و از تشنگی هلاک نشود اما طلحه زیر بار نرفت و چون محاصره‌کنندگان به شدت عمل خود افزودند و شرایط برای عثمان سخت شد و از امام طلب آب کرد امام با طلحه مذاکره کرد و چون دید که طفره می‌رود خشمگین شد تا جایی که طلحه چاره‌ای جز موافقت ندید130-(نقش عایشه در تاریخ اسلام، ج1، ص269)      و سرانجام امام علیه السلام علیرغم مخالفت محاصره‌کنندگان، برای عثمان آب فرستاد                      131-(مروج‌الذهب 2/380)

3- نقش امام علیه‌السلام در جلوگیری از قتل عثمان

وقتی به امام علیه السلام گزارش دادند که مردم کمر به کشتن عثمان بسته‌اند، حضرت به فرزندان بزرگوارشان امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام فرمودند:

«أذهَبا بِسَیفِکُما حَتّی تَقوُما عَلی بابِ عُثمان؛ فَلاتَدَعا اَحَداً یَصِلُ اِلَیه» (39)

شمشیرهای خود را بردارید و بر در خانه عثمان بایستید و اجازه ندهید که به خلیفه دست یابند. فرزندان حضرت در اجرای امر پدر، خود را به خانه عثمان رساندند و با مهاجمان به کارزار پرداختند به‌طوری‌که سر و صورت امام حسن علیه السلام از خون گلگون گشت و سر قنبر غلام امام علیه السلام به سختی مجزوح گردید.(40)

خلاصه دفاع از عثمان در حدی شد که حضرت در جایی می‌فرماید:

«وَاللهِ لَقَد دَفَعتُ عَنهُ حَتّی خَشیتُ اَن اَکوُنَ آثماً» (خطبة 240/2)

«بخدا سوگند، آنقدر از او(عثمان) دفاع کردم که ترسیدم گناهکار باشم»

با این وجود ، عده‌ای از افراد بخاطر بغض و کینه و عداوتهایی که از حضرت در دل داشتند، بدترین تهمت‌ها را به حضرتش روا داشتند. از جمله: تهمت دست‌داشتن در قتل عثمان که این افتراها و تهمت‌ها باعث به‌وجودآمدن جنگهای داخلی در جهان اسلام شد، جنگهایی که آثار سوء بسیاری در میان مسلمانان بر جای گذاشت. تا جایی که امت اسلامی را از وجود پیشوایی همچون امیرمؤمنان علیه السلام محروم ساختند.

کسانی مثل عایشه به صراحت در مکه به سخنرانی پرداختند و گفتند که علی علیه السلام عثمان را کشته‌است و عده‌ای از مردم شام قسم یاد کردند که علی علیه السلام را بکشند.(42)

امام به‌طور مکررّ در نهج‌البلاغه، در مقابل این تهمت‌ها واکنش نشان داده و از خود دفاع فرموده‌است و اثبات کرده‌‌‌است که کسانی‌که به حضرت تهمت قتل عثمان را وارد می‌کردند خودشان در این فتنة بزرگ دست داشتند.

امام علیه‌السلام در پنج مورد خود را از شرکت در قتل مبرا می‌کند. و در یک مورد طلحه را که مسألة قتل عثمان را بهانه‌ای برای تحریک علیه امام قرار داد، شریک درتوطئه برضد عثمان معرفی می‌کند. در دو مورد معاویه را که قتل عثمان را دست‌آویز توطئه و اخلال در حکومت امام علیه السلام قرار داد و مردم بیچاره را با عنوان قصاص کشندگان خلیفه مظلوم به نفع آرمان‌های خود تهییج کرده، سخت مقصر می‌شمارد.

وقتی خبر تهمت بنی‌امیه مبنی بر مشارکت امام علیه السلام در قتل عثمان به حضرتش رسید فرمود:

«اَوَلَم یَنهَ بَنی‌اُمَیََّةَ عِلمُها بی عَن قَرفی؟ اَوَ ما وَزَعَ الجُهّالُ سابِقَتیِ عَن تُهمَتیِ؟ وَ لَما وَ عَظَهُمُ اللهُ بِهِ اَبلَغُ مِن لِسانی» (خطبة 75)

«آیا شناختی که بنی‌امیّه از روحیات من دارند، آنان را از عیبجویی بر من باز نمی‌دارد؟ آیا سوابق مبارزات من، نادانان را بر سر جای خود نمی‌نشاند که به من تهمت نزنند؟ آنچه خداوند آنان را پند داد از بیان من رساتر است»

فراز آخر کلام امام علیه‌السلام اشاره به آیاتی دارد که از سوء‌ظن به مؤمن نهی می‌کند و اذیت مؤمن و تهمت به او را از بزرگترین گناه می‌شمارد. وقتی این آیات هشداردهنده در آنها اثر نمی‌کند چگونه سخنان مولی علیه السلام در دل‌های تاریک و سنگین آنها اثر خواهد کرد؟

معاویه از جمله کسانی بود که مدعی خونخواهی عثمان بود و امام علیه‌السلام را متهم به قتل عثمان می‌کرد و امام در چند جای نهج‌البلاغه با استدلال معاویه را رسوا می‌کند.

1-   در ضمن نامه‌ای به معاویه می‌نویسد:

 «وَ زَعَمتَ اَنَّکَ جِئتَ ثائِراً بِدَمُ عُثمانَ، وَ لَقَد عَلِمتَ حَیثُ وَقَعَ دَمُ عُثمانَ فَاطلُبهُ مِن هُناکَ اِن کُنتَ طالِباً» (نامة 10، فراز10)

خیال کردی بر خونخواهی عثمان آمده‌ای؟ در حالی‌که می‌دانی خون او به دست چه کسانی ریخته‌است. اگر راست می‌گویی از آنها مطالبه کن.

2-   در نامه‌ای دیگر به معاویه می‌نویسد:

«وَ لَعَمری، یا مُعاوِیَةُ، لَئن نَظَرتَ بِعَقلِکَ دوُنَ هَواکَ لَتَجِدَّنیِ أبرَأَ النّاسِ مِن دَمِ عُثمانَ، وَ لَتَعلَمَنَّ اَنّی کُنتُ فی عُزلَةٍ عَنهُ اِلّا اَن تَتَجَنّی، فَتَجَنَّ ما بَدالَکَ» (نامة6، فراز3 و 4)

ای معاویه اگر دور از هوای نفس، به دیدة عقل بنگری، خواهی دید که من نسبت به خون عثمان پاک‌ترین افرادم، و می‌دانی که من از آن ماجرا دور بوده‌ام، جز اینکه از راه، خیانت مرا متهم کنی، و حقّ آشکاری را بپوشانی.

3-   باز در نامة دیگری به معاویه مرقوم فرمود که:

« وَ اَمّا سَأَلَتَ مِن دَفعِ قَتَلَةِ عُثمانَ اِلَیکَ، فَاِنّی نَظَرتُ فی هذَا الاَمرِ، فَلَم اَرَهُ یَسَعُنی دَفعُهُم اِلَیکَ وَ لا اِلی غَیرِکَ» (نامة 9/فراز 8و 9)

«اما در مورد درخواست تو که قاتلان عثمان را به تو بسپارم؛ در این کار اندیشه کردم دیدم فرستادن ایشان به سوی تو و یا غیر تو از عهدة من خارج است؛ زیرا عدة آنها زیاد است و من قدرت این کار را ندارم»

4-   نقش امام در دفن عثمان

داستان دفن عثمان، بسیار عبرت‌آموزتر از قتل اوست؛ خلیفه طوری زندگی کرد که مسلمانان بر او شوریدند او را کشتند، نماز خواندن بر او را ننگ دانسته و دفن او در قبرستان مسلمانان را جایز ندانستند. جنازة عثمان سه شبانه‌روز بر روی خاک ماند و کسی حاضر به دفن او نشد. روز سوم امام علیه السلام واسطه شد و عده‌ای را مأمور کرد تا او را دفن کنند. ولی مردم وقتی فهمیدند می خواهند او را دفن کنند، دامن‌های خود را پر از سنگ کردند و بر سر راه جنازه نشستند و وقتی جنازة عثمان را آوردند آن را سنگ‌باران کردند و در نهایت او را در مکان دفن یهودی‌ها به زیر خاک کردند.(نقش عایشه در تاریخ اسلام1/275)

(12)(تاریخ سیاسی اسلام، جعفریان، بنقل از ملل و حلل،  شهرستانی)

(13)(همان به نقل از طبقات الکبری2/242 و دهها مدرک دیگر از جمله مسند احمد ج1، ص90، تاریخ ابن عسکر، ج6/ص451...)

(14) شرح نهج‌البلاغه، ج2 ص40

(15)(الغدیر/7/ 184-185)5

»(16) نهج‌البلاغه، خطبة 197 

(17) همان، خطبة 23

(18)(خطبة 33، فراز 5)

)19)/(نامه 10/ فراز7)

(20) (نامه 64/7)

(21)(دعای ندبه)

.(22) (ترجمة شرح نهج‌البلاغه ابن‌ابی‌الحدید، محمود مهدوی دامغانی ج3، ص 181)

(23)(مجلة کوثر شمارة48 اسفند 79)

(24)(همان به نقل از شرح ابن ابی‌الحدید 3/147)

.(25)(خطبة 41)

(26)(نهج‌البلاغه، خطبة5)

(27)(خطبه 4)

(28)(مانندخطبه های  43و 53 )

(29)(شرح نهج‌البلاغه، جلد11، ص113)

(30)(خطبه 37، فراز 4)

(31)(خطبه5)

(32)همان،نامه 62

(33)(شرح نهج‌البلاغه، جلد11، ص113)

(34)(خطبة 3، فراز 2)

(35) خطبه 26/فراز 3

(36) خطبة217/فراز

(37) خطبة 176/7

(38) خطبة 176/7

(39)همان،فراز28

(40)(کنزالعمال 1/ حدیث 2380)

(41)(الاتقان، النوع العشرون: ج1، ص 124)

(42)(صحیح بخاری  ج6 / ص 102)

(43)(اسراء/88، هود/12، بقره/23)

(44) (سنن بیهقی 2/63)

(45)(راهنمای حقیقت، آیت‌اله سبحانی، ص281)

(46)(کنزالعمال 2/حدیث4340).

(47) (مجمع الزوایه 1/152)

(48)(کتاب مصاحف. ابی داود سجستانی ، ص9)

(49)(تفسیر البرهان1/16)

(50)(بحار/92 / 51 و احتجاج طبرسی، ص282)

(51)(تفسیر صافی/1/36)

(52)(فروغ ولایت، ص 279. به نقل از ارشاد مفید، ص 107)

(53) انبیاء/30

(54) (فصلت/11)

(55) (لقمان/29)

(56)(بحار الانوار، جلد40، ص 224»

(57)ر.ک فروغ ولایت، ص280. بنقل از حلیة الاولیاء، جلد 1، ص172)

(58) خطبه 146 

 (59) (فروغ ولایت، ص285 بنقل از ثمرةالاوراق حموی، جلد2، ص15)

(60).(همان: ص 286 بنقل از تاریخ یعقوبی 1/123. تاریخ طبری 2/253 و....)

(61) (بقره/274)

(62)(فروغ ولایت، ص296، بنقل از فروغ کافی5/74)

(63) (همان)

(64) (همان، ص297، مناقب ابن شهر آشوب1/ 323 . بحار 61/33).

(65) (وسایل شیعه 13/303)

(66)(بحار41/32)

(67)(بحار41/43)

(68) وسایل‌الشیعه(جلد19، ص187)

(69)(فروغ ولایت، ص282، بنقل از کافی2/جلد16)

(70)سورة احقاف/15

(71)(فروغ ولایت، ص288. بنقل از مناقب ابن شهر آشوب 1/496 . بحار 40/332 و الغدیر)

(72)(الغدیر، بخش شعرای قرن هشتم)

(73)(فروغ ولایت، ص290 بنقل از بحار 40/277 و کشف‌النعمه، جلد1، ص 33)

(74)(الغدیر، شعرای قرن هشتم بنقل از سنن بیهقی 7/441)

(75)(نامه 53/فراز 71)

(76) (خطبة 210/6و7)

(77) (خطبة 233/2)

(78) خطبة 32

 (79)(تاریخ سیاسی اسلام، رسول جعفریان، جلد2، ص421 بنقل از مروج‌الذهب2/342)

(80)خطبه 6،فراز2)

(81)(خطبة 37/4)

(82)(تاریخ سیاسی اسلام، جلد2، ص421، بنقل از رجال کشی)

(83) (شرح نهج البلاغه،ج اول، ص 173)

(84) (همان،ص174)

(85)همان،ص181)

(86) الغدیر،ج6،ص290

87- شرح نهج‌البلاغه، ج1، ص181

88-(همان، ص182)

89-(نساء/20)

90- شرح نهج البلاغه، ج اول ص182)

91- (پیام امام امیرالمؤمنین ،ج اول ،ص362)

92- خطبه 3

93- الغدیر، ج7، ص 132

94-«فروغ ولایت، ص 258»

95-(همان، ص 259).

96-(همان، بنقل از الغدیر، جلد3، ص156 تا 180)

97-(الغدیر، ج9 ص 25)

98-...

99-(الغدیر، جلد8 ص 284)

100-(شرح نهج‌البلاغه، ابن ‌ابی‌الحدید، ج1، ص186)

101-(فروغ ولایت، ص302، بنقل از الاستیعاب2/690)

102-فروغ ولایت، بنقل از مسند احمد1/143. . .

103-(فروغ ولایت به نقل از سنن بیهقی ج8، ص 61)

104- الغدیر، جلد8 ،ص 286

105- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، جلد اول ،ص 198 به بعد

106-(تاریخ سیاسی اسلام، جعفریان، جلد2، ص 345، بنقل از الفتوح‌ابن اعثم 2/100)

107- (همان)

108-(تاریخ سیاسی اسلام، جعفریان، جلد2، ص 346، بنقل از الفتوح‌ابن اعثم 2/35)

109-(تاریخ طبری و کامل‌ابن اثیر)

110-(تاریخ سیاسی اسلام، بنقل از شرح نهج‌البلاغه ابن‌ابی‌الحدید9/15)

111-(تفسیر طبری7/128)

112-(شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید ، خطبه3، ص42)

113-(فروغ ولایت، ص32 بنقل از الامامه و السیاسه، جلد1، ص29)

114-(فروغ ولایت، ص323، بنقل از الانساب ج7، ص43)

115-شرح نهج‌البلاغه، ج3، ص55-54

116-(تاریخ سیاسی اسلام، رسول جعفریان، ج2، ص 368بنقل از انساب‌الاشراف، ج5، ص54 و الغدیرج9، ص91)

117-(همان، بنقل از عیون‌الاخبار ج3، ص92)

118- (هود/88) (نهج‌البلاغه، نامة 28، فراز 24)

119-(مسند احمدج1، ص100)

120-(فروغ ولایت، ص333، بنقل از مروج الذهب3/344)

121-(فروغ ولایت، ص334. و تاریخ سیاسی اسلام ج2، ص 378)

122- (نامه37/ فراز2)

123(مجموعه آثار، سیری در نهج‌البلاغه ج16، ص479)

124-(نهج‌‌البلاغه، نامة28، فراز22)

125-(فروغ ولایت، ص337)

126-(تاریخ خلفا، رسول جعفریان، ص186)

127(عقد الغرید، ج4، ص120)

128-(انساب‌الاشراف/5/111)

129-(الامامه والسیاسه1/38)

خلافت عثمان

بالاخره عثمان در سوّم محرم سال24 هجری خلیفه شد، وی علاقه و ارادت خاصّی به خاندان اموی داشت. او که شاخه‌ای از این شجره بود، در راه تکریم و بزرگداشت این خاندان پلید، علاوه بر زیر پا گذاشتن کتاب و سنت، از سیره دو خلیفه پیشین نیز گام را فراتر می‌نهاد.

او به داشتن چنین روحیه و گرایش کاملاً معروف بود. وقتی‌که خلیفة دوم اعضای شورا را تعیین کرد در انتقاد از عثمان چنین گفت:

«کانّی بِکَ قد قلدتکَ قُریش هذا الامر لِحیّها ایّاکَ، فَحَمَلتَ بنی امیه و بنی مُعیَط عَلی رقاب الناس، آثارتهم بالفی‌ء، فسارت إلیک عصابة من ذُؤبان العرب، فذبحوک علی فراشک ذبحاً»

100-(شرح نهج‌البلاغه، ابن ‌ابی‌الحدید، ج1، ص186)

گویا می‌بینم که قریش تو را به زعامت برگزیده‌اند و تو سرانجام بنی‌امیه را بر مردم مسلّط کرده‌ای و بیت‌المال را مخصوص آنها قرار داده‌ای، در آن موقع گروههای خشمگین از عرب بر تو می‌شورند و تو را در خانه‌ات می‌کشند.

بنی‌امیّه که از روحیّة عثمان آگاه بودند، بعد از گزینش او از طریق شورا، دوراو را گرفتند و چیزی نگذشت که مناصب و مقامات اسلامی میان آنان تقسیم شد و جرأت آنان به حدی رسید که ابوسفیان به احد رفت و بر قبر حمزه عموی بزرگوار پیامبر را که در نبرد با ابوسفیان کشته شده‌بود، زیر لگد گرفت و گفت: برخیز که آنچه بر سر آن می‌جنگیدیم به دست ما افتاد.

در نخستین روزهای خلافت خلیفه سوّم ،اعضای خانواده بنی‌امیه دور هم گرد آمدند و ابوسفیان رو به آنان کرد و گفت: اکنون که خلافت به دست شما افتاده‌است مواظب باشید که از خاندان شما خارج نگردد و آن را همچون گوی دست به دست بگردانید، که هدف از خلافت جز حکومت و زمامداری نیست و بهشت و دوزخی وجود ندارد. 101-(فروغ ولایت، ص302، بنقل از الاستیعاب2/690)

عثمان دوازده سال متصدی امر خلافت بود و پس از این مدت نسبتاً طولانی ،در هجدهم ذی‌الحجه سال 35 هجری به دست انقلابیون مصر و عراق و گروهی از مهاجر و انصار کشته شد.

عوامل سقوط عثمان

تاریخ‌نویسان علل سقوط عثمان را پنج عامل مهم می‌دانند. این پنج عامل زیربنای انقلاب و شورش گروههای خشمگین مسلمان بود:

1-   تعطیل حدود الهی

2-   تقسیم بیت‌المال در میان بنی‌امیه

3-   تأسیس حکومت اموی و نصب افراد غیرشایسته به مناصب اسلامی

4-   ایذاء و ضرب گروهی از صحابه پیامبر(ص) که از خلیفه و اطرافیان او انتقاد می‌کردند.

5-   تبعید تعدادی از صحابه که خلیفه ،حضور آنان را مزاحم افکار و آمال و برنامه‌های خود می‌دید.

اما عامل اول(تعطیل حدود الهی)

1-  خلیفه، ولیدبن عتبه، برادر مادری خود را به استانداری کوفه منصوب کرد. او مردی بود که قرآن مجید او را در دو مورد به فسق و تمرد از احکام اسلامی یاد کرده‌است یکی در سوره حجرات/6 « یا ایها الذین آمنو ان جاء‌کم فاسق بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنوا» ودیگر سجده/18 که فرمود: «اَفَمَن کانَ مُؤمِناً کَمَن کانَ فاسِقاً لایَستَوُن»

خلیفه گذشته او را نادیده گرفت و استانداری منطقه بزرگی از ممالک اسلامی را به او واگذار کرد. طبیعی است برای یک همچو فاسقی ،رعایت حدود و شئون اسلامی مهم نیست. حاکمان آن زمان، علاوه بر اداره امور سیاسی امامت نمازهای جمعه و جماعت را نیز بر عهده داشتند. این پیشوای نالایق در حالی که سخت مست بود، نماز صبح را با مردم چهار رکعت برگزار کرد و محراب را آلوده ساخت؛ شدّت مستی او به اندازه‌ای بود که انگشترش را از دست وی درآوردند و او متوجه نشد.

مردم کوفه به قصد شکایت راهی مدینه شدند، حادثه را به خلیفه گزارش دادند. خلیفه به جای توجه به گزارش، افراد را تهدید کرد و گفت آیا شما دیدید برادر من شراب بخورد؟ گفتند شراب خوردن او را ندیدیم اما مستی او را دیدیم ؛ او بطوری مست بود که انگشترش را درآوردیم متوجه نشد. گزارش دهندگان خدمت مولی رسیدند، حضرت را از جریان آگاه ساختند. امام با عثمان ملاقات کرد و فرمود فرزندان امیه را بر مردم مسلط نکن، باید ولید را از مقام استانداری عزل کنی و حدّ الهی را در حق او جاری سازی. خلیفه در زیر فشار افکار عمومی، سعیدبن العاص که او نیز شاخه‌ای از شجره خبیثه بنی‌امیه بود را به استانداری کوفه نصب کرد. وقتی وارد کوفه شد محراب و منبر و دارالامامه را آب کشید و ولید را وارد مدینه ساخت.

و عثمان نه فقط حد الهی را در مورد او اجرا نکرد، لباس فاخری بر تن او پوشانید و او را در اتاقی نشاند. افرادی مایل بودند حد را درباره او اجرا نمایند ولی به شدت واهمه داشتند، سرانجام امیرمؤمنان تازیانه را به دست گرفت و بی‌مهابا بر او حد زد و به تهدید و نارواگویی او اعتنا نکرد.102-فروغ ولایت، بنقل از مسند احمد1/143. . .

2-  خلیفه دوم توسط یک ایرانی به نام ابولؤلؤ که غلام مغیرۀ بن شعبه ،کشته‌شد. ابولؤلؤ علاوه بر تأمین زندگی خود ناچار بود روزانه دو درهم به مغیره بپردازد. روزی چشمش به عمر افتاد و از او دادخواهی کرد و گفت: مغیره مقرری کمر شکنی برای من تحمیل کرده‌است. خلیفه پرسید چه کاره‌ای؟ گفت به کفاشی، نجاری و آهنگری آشنایی دارم. عمر گفت: در برابر این کاردانیها این مقرری زیاد نیست. علاوه بر این من شنیده‌‌ام آسیاب هم می‌توانی درست کنی. که با باد کار کند آیا می‌توانی چنین آسیابی برای من بسازی؟ فیروز که از سخنان خلیفه بسیار ناراحت شده‌بود، گفت آسیابی برای تو می‌سازم که در شرق و غرب نظیری نداشته‌باشد و از آن سخن به میان آورند. خلیفه فهمید فیروز او را تهدید به مرگ کرد. به هر حال خلیفه توسط ابولؤلؤ کشته شد. عبیدالله پسر عمر دو فرد بیگناه را به نامهای هرمران و جُفینه(دختر ابولؤلؤ) به بهانه اینکه در قتل پدرش شریک بوده‌اند کشت. و اگر یکی از صحابه شمشیرش را از دستش نمی‌گرفت تصمیم داشت تمام اسیرانی را که در مدینه بودند بکشد. جنایت پسر عمر غوغایی در مدینه بپا کرد و مهاجر و انصار با اصرار تمام از عثمان خواستند که او را قصاص کند و انتقام آن دو بیگناه را از او باز ستاند. بیش از همه امیر مؤمنان علیه السلام اصرار می‌فرمود که عبیدالله را قصاص کند و به خلیفه چنین فرمود: انتقام کشتگان بی‌گناه را از عبیدالله بگیر، چه او گناهی بزرگ مرتکب شده و مسلمانان بی‌گناهی را کشته. اما وقتی آن حضرت از عثمان مأیوس شد، رو به عبیدالله کرد و گفت: اگر روزی به تو دست یابم تو را به قصاص قتل بی‌گناهان می‌کشم.

به هر حال، انتقاد از مسامحه عثمان در قصاص عبیدالله بالا گرفت. خلیفه احساس خطر کرد به عبیدالله دستور داد که مدینه را به عزم کوفه ترک کند و زمین وسیعی را در اختیار او نهاد که آنجا را «کُوَیفَۀِ ابن عمر» کوفه کوچک پسر عمر می‌نامیدند103-(فروغ ولایت به نقل از سنن بیهقی ج8، ص 61)

عامل دوم: تقسیم بیت‌المال در میان بنی‌امیه

امام علیه‌السلام در خطبة شقشقیه به این عامل اینگونه اشاره می‌فرماید که:

«وَ قامَ مَعَهُ بَنوُ اَبیهِ یَخضَعوُنَ مالَ اللهِ خِضمَةَ الاِبِلِ نبِتَۀَ الرَّبیعَ»

خویشاوندان پدری او از بنی‌امیه به پاخواستند و همراه او بیت‌المال را خوردند و به باد دادند، همچون شتر گرسنه‌ای که به جان گیاه بهاری بیفتد.

مرحوم علامة امینی می‌فرماید:

عثمان به دامادش حارث‌بن حکم هزار درهم و شترهای فراوان زکات آن سال و زمین بزرگی که رسول خدا(ص) وقف مسلمانان کرده‌بود بخشید. به سعیدبن عاص‌بن امیه از طایفة خود صد هزار درهم داد. به دامادش مروان‌بن حکم صد هزار درهم و به ابوسفیان دویست هزار درهم داد. به طلحه سی و دو میلیون و دویست هزار درهم به زبیر پنجاه و نه میلیون و هشتصد هزار درهم داد و برای خودش سی میلیون و پانصد هزار درهم و سیصد و پنجاه هزار دینار کنار گذاشت. به ....* بنی‌‌امیه پانصد هزار دینار و به عبدالله‌بن عوف شوهر خواهرش دومیلیون و پانصد و شصت هزار دینار داده.104- الغدیر، جلد8 ،ص 286

غیر از موارد فوق برخی دیگر ازدست و دل‌بازی او اینگونه بود:

او دهکده فدک را که از آن حضرت صدیقه کبری بود به مروان حکم بخشید و تا زمان عمربن عبدالعزیز در میان فرزندان مروان می‌گشت تا سرانجام عمربن عبد‌العزیز آن را به فرزندان فاطمه باز گردانید.

ابن ابی‌الحدید می‌نویسد:

«طلب من عثمان، عبدالله بن خالدبن اسید صِلَة، فاعطاه اریعماة الف درهم»

عبدالله بن خالد بن اسید از عثمان بخششی خواست، عثمان چهارصد هزار درهم به او بخشید.

واعاد الحکمبن ابی‌العاص، بعد اذکان رسول‌الله(ص) قد سیَّره ثم لم یرده ابوبکر و لا عمر، و اعطاه مأة الف درهم » حکم بن ابی‌عاص را که رسول خدا از مدینه بیرون کرده‌بود و حتی ابوبکر و عمر اجازه نداده بودند که به مدینه برگردد را برگرداند و یکصدهزار درهم به او بخشید.

«.... و اعطی اباسفیان مآئتی الف من بیت‌المال، فی الیوم الذی امر فیه مروان‌بن حکم بمأه الف من بیت‌المال، و قد کان زوجّه ابنته امّ ابان»

دویست هزار درهم از بیت‌المال را به ابوسفیان بخشید و در همان روز صد هزار درهم از بیت‌المال را به مروان داد و مروان داماد خلیفه یعنی شوهر ام‌ابان بود.

زیدبن ارقم که خزانه‌دار بیت‌المال بود، وقتی دست ودل‌بازیهای خلیفه را دید

 «جاء بالمفاتیح،  فوضعها بین یدی عثمان و بکی»

کلیدها را نزد عثمان آورد، در اختیار او گذاشت و گریه می‌کرد.

 «فقال عثمان: اتبکی ان وَصَلتُ رَحمی»

از اینکه  صلة رحم کردم و چیزی به آنان بخشیدم گریه می‌کنی؟

. . .گفت «والله لو اعطیتَ مروان مأة درهم لکان کثیراً.»

 بخدا سوگند اگر به مروان صد درهم بدهی زیاد داده‌ای.

فقال: القِ المفاتیح یابن ارقم، فانا سنجد غیرکَ. پسر ارقم کلیدها را بگذار، ما به جای تو فرد دیگری پیدا می‌کنیم.

 وَاَتاهُ ابوموسی باموال من العراق جَلیلَةٍ، فَقَسَّمها کُلَّها فی بنی اُمَیَّه.

ابوموسی اموال زیادی را از عراق آورد، عثمان تمامی آن اموال را در میان بنی‌امیه تقسیم نمود.

«وَاَنکَحَ الحارثَ بنَ الحکم ابنته عائشه، فاعطاه مأة الف من بیت‌المال ایضاً بعد صَرفه زیدبن ارقم عن خزنه»

«دخترش عایشه را زن حارث بن حکم نمود و صد هزار درهم از بیت‌المال را به او داد و این پس از آن بود که زیدبن ارقم را از خزانه‌داری عزل کرده‌بود.105- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، جلد اول ،ص 198 به بعد

عامل سوّم: تأسیس حکومت اموی

عثمان علاوه بر این‌که بیت‌المال را در اختیار بنی‌امیه قرار داد، تمامی پست و مقامها را نیز در اختیار آنان قرار داد او افرادی را متصدی امور مسلمین قرار داد که یک زمانی تبعیدی پیامبر بودند، یعنی عدم صلاحیت آنان در حدی بود که لیاقت و صلاحیت در جمع مسلمانان بودن را نداشتند چه رسد به اینکه بخواهند بر مردم حکومت کنند.

او حکم بن ابی‌العاص را که تبعیدی پیامبر بود بازگرداند، مبلغ زیادی از بیت‌المال را متعلق او  ساخت و او را به سرپرستی قبیله خزاعه فرستاد106-(تاریخ سیاسی اسلام، جعفریان، جلد2، ص 345، بنقل از الفتوح‌ابن اعثم 2/100)

و نیز عبدالله‌بن سعد ابی سرح را از تبعید پیامبر(ص) بازگرداند و حاکم مصر کرد. چنانکه بصره را به عبدالله‌بن عامر اموی واگذار کرد که وقتی در بصره نماز جمعه خواند در خطبه گفت «الحمدالله الذی خلق السماوات و الارض فی سِتَّ سنین»107- (همان)

و گاه پست و مقامها را به کسانی واگذار می‌کرد که جز عیش و نوش و مشروب‌خواری و خوشگذرانی هنر دیگری نداشتند که نمونه بارز و روشن آن ولید بود که پنج سال به‌عنوان فرماندار عثمان در کوفه بر گرده مردم سوار بود که به قول بعضی‌ها شبها بساط مبسوط ساخت و بتجرّع اقداح مالامال پرداخته و در وقت صبوح نیز از می ارغوانی، خطّ نفسانی حاصل نمود و در کمال بی‌شعوری به مسجد رفته جای دو رکعت نماز فریضة بامداد چهار رکعت گذارد و بعد بر زبان آورد که امروز بغایت مسرورم، اگر خواهید چند رکعت دیگر بگذارم. 108-(تاریخ سیاسی اسلام، جعفریان، جلد2، ص 346، بنقل از الفتوح‌ابن اعثم 2/35)

ابوموسی اشعری فرماندار کوفه به خاطر اینکه از بنی‌امیه نبود، نتواستند تحملش کنند، اورا عزل کردند و یک نوجوان شانزده ساله اموی را جایگزین او نمودند109-(تاریخ طبری و کامل‌ابن اثیر)

و خلاصه عثمان در این مهم مجری توصیه پیر خاندان امیه، ابوسفیان ملعون شد که هنگامه انتخاب عثمان خطاب به بنی‌امیه گفت: «گوی خلافت را دست به دست در میان خود بگردانید» و هیچ توجهی به نصایح امیر مؤمنان علیه السلام ننمود که حضرت به او فرمود:«آیا سفیهان بنی‌امیه را از آبرو و نوامیس مردم نهی نمی‌کنی، بخدا اگر عاملی از عمال تو بر مردم ظلم کند، گناه آن مشترک بین تو و اوست.110-(تاریخ سیاسی اسلام، بنقل از شرح نهج‌البلاغه ابن‌ابی‌الحدید9/15)

عامل چهارم: ضرب و شتم یاران پیامبر(ص)

هتک حرمت به یاران رسول‌الله که توسط عثمان و یا به وسیله گماشته‌های او انجام گرفت از دیگر عوامل شورش مسلمانان بود به دو نمونه توجه فرمائید:

1-    ضرب و شتم عبدالله بن مسعود

عبدالله‌ بن مسعود صحابی بزرگ پیامبر(ص)، در تاریخ اسلام مقام بس ارجمندی دارد. او نخسین کسی است که حاضر شد به قیمت جان خود قرآن را در مسجدالحرام و در کنار انجمن قریش با صدای بلند تلاوت کند و کلام خدا را به سمع کوردلان قریش برساند. و عمر خود را از آغاز جوانی در طریق دعوت به توصیه و آموزش قرآن به مسلمانان صرف نمود و در زمرة شش نفری است که آیه شریفة 52/انعام در شأنش نازل گردید111-(تفسیر طبری7/128)

سعدبن ابی وقاص استاندار کوفه بود عثمان او را از مقام خود برکنار کرد و برادر رضاعی خود ولیدبن عتبه را به جای او گماشت.  ولید پس از ورود به کوفه خواستار در اختیار گرفتن بیت‌المال شد که کلیددارش عبدالله بن مسعود بود. عبدالله بن مسعود از تسلیم آن خودداری کرد؛ ولید جریان رابه عثمان گزارش داد. عثمان نامه‌ای به عبدالله‌بن مسعود نوشت و او را در خودداری از تسلیم کلید بیت‌المال به ولید توبیخ کرد. عبدالله تحت فشار خلیفه، کلیدها را به سمت ولید استاندار کوفه پرتاب کرد و راهی مدینه شد ووارد مسجد النبی شد در حالی‌که عثمان در حال صحبت‌کردن بود. چشمش که بر عبدالله بن مسعود افتاد خطاب به مردم گفت هم‌اکنون حیوانی ریز بدبو بر شما وارد شد، جانداری که روی غذای خود راه می‌رود و قی می‌کند و آن را آلوده می‌کند. عبدالله بن مسعود گفت من صحابی پیامبر و رزمندة روز بدر و بیعت‌کننده در بیت‌الرضوان هستم. عثمان دستور داد او را از مسجد اخراج کنند و غلام عثمان او را بلند کرد و محکم بر زمین کوبید به‌طوری که دنده‌های او شکست ؛ خبر به مولی که رسید به شدت به اعتراض برخاست و فرمود با سخن‌چینی ولید صحابة پیامبر را چنین شکنجه می‌دهی؟ به هر حال عثمان مستمری او را قطع کرد و او را ممنوع‌الخروج از مدینه نمود در بستری بیماری افتاد. روزی عثمان تحت فشار افکار عمومی به عیادتش آمد « اتاه عثمان عائداً»و خطاب به وی گفت:

« ماتشتکی؟ نگران چه هستی؟    

عبدالله گفت َ: ذنوبی ؛ گناهانم

عثمان گفت: فما تشتهی چه می‌خواهی؟

عبدالله گفت: رحمة ربّی؛ رحمت گستردة خدا را 

عثمان گفت: الا ادعوک طبیباً؟ پزشک بر بالینت احضار کنم. 

عبدالله گفت: الطبیب امرضنی؛ پزشک واقعی بیمارم کرده‌است.

عثمان گفت: املا آمرک بعطائک؟ دستور دهم مستمری سابق تو را بپردازند.

عبدالله گفت: مَنَعتنیه و انا محتاج الیه وَ تعطینیه و انا مستغن عنه؟  روزی که نیاز داشتم مرا از آن منع کردی، حالا که بی‌نیازم می‌پردازی؟

عثمان گفت: یَکوُنُ لولدک. به فرزندان و بازماندگانت می‌رسد.

عبدالله گفت:  رِزقُهُم علی‌الله تعالی، خدا رازق آنان است.

عثمان گفت: استِغفرُلی یا ابا عبدالرحمان» از خدا برای من طلب آمرزش کن.

عبدالله گفت: اسأل الله ان یأخذَ لی منکَ حَقّی» از خدا می‌خواهم حق مرا از تو بگیرد.

112-(شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید ، ج3، ص42)

وقتی احساس مرگ کرد عمار را وصی خود قرار دارد که اجازه ندهد عثمان بر بدنش نماز بگزارد. از این رو شبانه بر او نماز گزاردند و به خاکش سپردند. عثمان از عمار بازخواست کرد چرا مرا از مرگ عبدالله آگاه نساختی او گفت: او وصیت کرده بود که تو بر او نمازنگزاری.

2-   ضرب و شتم عمّار یاسر

خلیفه برخی از زیورآلات بیت‌المال را به اهل بیت خود اختصاص داد و چون از این طریق خشم مردم را برانگیخت برای دفاع از خود بر فراز منبر رفت و گفت: ما از بیت‌المال به آنچه نیاز داریم بر می‌داریم و بینی معترضین را به خاک می‌مالیم. امام علی علیه السلام در پاسخ خلیفه گفت: از این کار بازداشته می‌شوی.

عمار گفت: خدا را گواه می‌گیرم که من نخستین کسی خواهم بود که بینی او به خاک مالیده می‌شود در این موقع عثمان پرخاش کرد و گفت: شکم گنده بر من جرأت می‌ورزی؟ او را بگیرید، او را گرفتند و به قدری زدند که از حال رفت.

سرگذشت وخبر ضرب  عمار به گوش یاران پیامبر رسید، دورهم جمع شدند و نامه‌ای به عثمان نوشته و تخلفات و ضعفهای او را چنین برشمردند:

1-   خلیفه در مواردی با سنت پیامبر و شیخین مخالفت ورزیده‌است.

2-  خمس غنائم آفریقا را، که خدا و رسول و بستگان او و یتیمان و مساکین در آن حق دارند، یکجا به مروان حکم بخشیده‌است.

3-   برای همسر خود نائله و دختران خود در مدینه هفت خانه ساخته‌است.

4-   مروان از بیت‌المال قصرهایی در مدینه ساخته‌است.

5-  کارهای اساسی به امویان سپرده‌شده و زمام امور مسلمانان به دست جوانان بی‌تجربه‌ای افتاده‌است که هرگز رسول خدا را درک نکرده‌اند.

6-  استاندار کوفه ولیدبن عتبه، در حالت مستی، نماز صبح را چهار رکعت گزارده و سپس رو به مأمورین کرده و گفته‌‌است که اگر مایل باشند رکعتی نیز اضافه کند.

7-   مع‌الوصف، حد شرابخواری را به او جاری نساخته‌است.

8-   مهاجر و انصار را رها کرده‌است و با آنها مشورت نمی‌کند.

9-   بسان سلاطین، در اطراف مدینه زمینهایی را قُرُق کرده‌است.

10-  به افرادی که هرگز عصر پیامبر را درک نکرده‌اند و نه سابقه شرکت در جبهه و جهادی دارند و نه هم‌اکنون از دین دفاعی می‌کنند، اموال بسیاری بخشیده و اراضی وسیعی را به نام آنان کرده‌است و . . .

این نامه به وسیله یک گروه ده نفری نوشته شد، ولی از ترس عواقب بد آن، نامه را امضاء نکردند و آن را به عمّار دادند که به دست عثمان برسانند. او به خانه عثمان آمد و در حالی که مروان و گروهی از بنی‌امیّه دور او را گرفته بودند، نامه را تسلیم خلیفه کرد. خلیفه پس از خواندن نامه رو به عمار کرد و گفت: جرأت تو بر من زیاد شده‌‌است. مروان رو به خلیفه کرد و گفت: این غلام سیاه مردم را بر تو جَری ساخته‌است. اگر او را بکشی، انتقام خود و دیگران را نیز گرفته‌ای. عثمان گفت: او را بزنید. او را به قدری زدند که دچار فتق شد و از حال رفت و با همان حال او را از خانه بیرون انداختند. ام‌سلمه خبردار شد و دستور داد او را به خانه وی ببرند. موقعی که خلیفه هنگام ظهر به مسجد می‌رفت. یکی از مسلمانان به نام هشام به عثمان گفت اگر عمار بر اثر این ضربه‌ها بمیرد فردی از دودمان بنی‌امیه را می‌کشم. عثمان گفت: تو قدرت این کار را نداری، آنگاه با امیر‌المؤمنین مواجه شد و مذاکره تندی میان او و امام صورت گرفت. 113-(فروغ ولایت، ص32 بنقل از الامامه و السیاسه، جلد1، ص29)

عامل پنجم: تبعید شخصیتها

گروهی از صحابه و یاران پیامبر که در میان امت به حسن سلوک و تقوا معروف بودند، عثمان از کوفه به شام، از شام به حمص و از مدینه به ربذه تبعید کرد. این بخش از تاریخ اسلام بسیار  دردناک است که مطالعة آن خواننده را به وجود یک استبداد سیاه در دستگاه خلافت هدایت می‌کند.

غیر از تبعید ابوذر به جرم حق‌گویی به سرزمین بی‌آب و علف ربذه، مالک اشتر و یارانش را به شام تبعید کرد. استاندار کوفه نامه‌ای برای عثمان نوشت و سعایت مالک‌اشتر، زیدبن صوحان، صعصعة‌بن صوحان، کمیل‌بن‌زیاد نخعی، و چندین نفر از این قماش افراد را نمود و یادآور شد با وجود این افراد در کوفه نمی‌توان به ادای وظیفه پرداخت.

خلیفه در پاسخ نوشت اینها را به شام تبعید کن. در ضمن، نامه‌ای برای مالک‌‌اشتر نوشت که در دل اموری داری که اگر اظهار کنی ریختن خونت مباح می‌شود. به هر حال استاندار کوفه اینها را به شام تبعید کرد. از قضا وجود اینها در شام عرصه را بر معاویه نیز تنگ کرد. نزدیک بود که افکار عمومی بر ضد دستگاه خلافت برآشوبد لذا معاویه نامه‌ای برای خلیفه نوشت که:

تو گروهی را به شام تبعید کرده‌ای که شهر و دیار ما را فاسد و آن را به جوش و خروش درآورده‌اند.... نامه معاویه خلیفه را از سرانجام کار نگران و بیمناک ساخت و در پاسخ نوشت که آنها را به حمص تبعید کن114-(فروغ ولایت، ص323، بنقل از الانساب ج7، ص43)

واقعاً شگفت‌آور است، عثمان، مروان و پدرش حکم و برادرش حارث را که پیامبر خدا از مدینه بیرون کرده‌بود، به مدینه برگردانید، از بیت‌المال مسلمین الاف و الوفی به آنان داد ولی افرادی مثل ابوذر را که بزرگترین و راستگوترین صحابه پیامبر بود را به جهت امر به معروف و نهی از منکر نمودن از مدینه بیرون کرد.

ابن‌ابی‌الحدید از قول سید مرتضی رحمة‌الله علیه می‌نویسد:

«به اتفاق‌نظر اهل تاریخ، ان عثمان لَمّا اَعطی مروان بن حکم ما اعطاه و اعطی الحارث بن الحکم ثلاثماة الف درهم، و اعطی زیدبن ثابت مأة الف درهم جعل ابوذر یقول: بَشِرّ الکافرینَ بعذاب اَلیم و یتلو قول‌الله تعالی «والذّین یکنزون الذهب و الفضه و لاینفقونها  فی سبیل‌الله فبشرهم بعذاب الیم»

فَرَفَعَ  ذلک مروان الی عثمان فَاَرسَلَ الی ابی ذَرٍّ نائلاً مولاه: اَنِ أنَتِه عَمّا یَبلُغَنی عَنکَ؛فقال: أیَنهانی عُثمانُ عَن قَراءَ‌ةِ کِتابِ اللهِ، وَ عَیب مَن تَرَکَ امرالله.

وقتی عثمان به مروان بخششها نمود و به برادر او سی‌هزار درهم و به زیدبن ثابت صد هزار درهم داد

مروان به عثمان خبر داد که ابوذر ، آیاتی را خوانده‌است.عثمان غلامش نائل را نزد ابوذر فرستاد و به او پیغام داد که، از این کار دست بردار.ابوذرگفت:آیاعثمان مراازقرائت قران منع می کند

بخدا سوگند، خشنودی خدا بخاطر خشم و غضب عثمان بهتر است که نارضایتی و غضب خدا در برابر خشنودی عثمان

فاغضب عثمان ذلک، واحفظه فتصابر قال یوماً: ایجوز للامام ان یأخذ من المال فاذا ایسر قضی»

 عثمان از این امر غضب کرد اما دنبال فرصت بود. تا اینکه یک روز از ابوذر سؤال کرد که آیا امام می‌تواند از بیت‌المال مسلمانان قرض کند و وقتی تمکّن یافت ادای دین نماید؟

«فقال کعب‌الاحبار: لابأس بذلک.» کعب‌الاحبار گفت: عیبی ندارد.

«فقال له ابوذر: یابن الیهودین؛ اَتُعَلِّمُنا دینَنا» ای پسر دو یهودی، آیا دین ما را به یا ما یاد می‌دهی؟

فقال عُثمان: قَد کَثُرَ أذاکَ وَتُوَلِّعَکَ بِاَصحابی. عثمان گفت: تو مرا بسیار آزار می‌دهی و به اصحاب من بد می‌گویی. «اَلحِق بِالشّام، فَاَخرَجَهُ اِلَیها» ابوذر را به شام تبعید کرد.

«فکان ابوذر یُنکر علی معاویه اشیاءَ یَفعَلها». ابوذر به معاویه در کارهای نادرستش اعتراض می‌کرد... و «بنی‌معاویة الخضراء بدمشق. فقال ابوذر یا معاویه، ان کانت هذه من مال‌‌الله فهی الخیانة، و ان کانت من مالک فهو الاسراف»

معاویه در شام کاخ خضراء را که ساخت. ابوذر به او گفت: ای معاویه اگر این از بیت‌المال مسلمانان است پس خیانت نمودی، و اگر از مال خودت می‌باشد اسراف کردی.

به هر حال ابوذر عرصه را بر معاویه و دور و بریهایش تنگ کرد تا اینکه یکی از دوستان معاویه به نام حبیب‌بن مسلم به او گفت: «ان اباذر لَمُفسِدً عَلَیکُمُ الشّام، فتدارک اهلَه ان کانت لکم حاجة فیه» معاویه داستان را بر خلیفه نوشت و از او کسب تکلیف نمود. «فَکَتب عثمان الی معاویه، اما بعد فاحمل جُندَباً(اسم ابی‌ذرالغفاری) اِلَیَّ علی اغلظِ مَرکَبِ و او عره»عثمان نوشت: جندب را بر سخت‌ترین مرکب سوار و به سوی من روانه‌اش کن.

«فوجّه به مع سار به اللیل و النهار و حمله علی شارف لیس علیها الا قَتَب حتی قدم به المدینه و قد سقط لحمُ فَخذِیَه من الجَهد»

معاویه او را بر شتری سوار نمود و شب و روز او را می‌‌آوردند، وقتی که به مدینه رسید از خستگی آزردگی راه گوشت پای او ریخته‌بود.

و پس از آن به عثمان وارد شد صحبتهایی بین عثمان و ابوذر رد و بدل شد و نهایتاً او را به ربذه تبعید کرد. «فَسَیَّرَهُ اِلَیها، فلم یزل بها حتی ماتَ» و او در ربذه بود تا از دنیا رفت.                                        115-شرح نهج‌البلاغه، ج3، ص55-54

جریان محاکمه و قتل عثمان

عوامل پنجگانه یادشده سبب شد که موج اعتراض از اطراف و اکناف کشور اسلامی بلند شود و خلیفه و کلیه کارگزاران خلافت را زیر سؤال ببرد و همه آنان را به انحراف از مسیر صحیح اسلام متهّم سازد.

از این جهت، صحابه و مسلمانان اطراف و اکناف ،پیوسته از خلیفه درخواست می‌کردند که وضع را تغییر دهد والا از خلافت برکنار خواهد شد. ولکن خلیفه هیچ توجهی به معترضین نداشت و همچنان راه و روش خود را ادامه می‌داد. و این امر سبب شد که از مراکز مهم آن روز مانند کوفه، بصره و مصر، گروهی به‌عنوان آمر به معروف و ناهی از منکر رهسپار شوند و با همفکران مدنی خود چاره‌ای برای توبه و بازگشت خلیفه به  اسلام واقعی یا کناره‌گیری از خلافت بیندیشند.

 مسلمانان خانه خلیفه را محاصره کردند و خواسته‌هایشان این بود که خلیفه بایستی به کتاب خدا و سنت رسول خدا(ص) عمل کند، حقوق محرومین را بدهد، تبعید شدگان را بازگرداند و افراد ناصالح را عزل کند.

محاصره خانه سبب شد که خلیفه کار را جدی بگیرد و جهت شکستن حصار تلاش نماید، تصور کرد با وساطت افراد بدنامی مثل مغیر‌ة‌بن شعبه یا عمروعاص می‌تواند غائله را خاتمه دهد. لذا آن دو را برای خاموش‌کردن آتش انقلاب به بیرون خانه فرستاد، ولی انقلابیون وقتی با این چهره‌های منفور روبرو شدند بر ضد آنان شعار دادند، مغیر‌ة‌بن شعبه را فاسق فاجر و عمروعاص را دشمن خدا خطاب قرار داده و گفتند برگردید. پسر عثمان خلیفه را متوجه موقعیت علی علیه السلام ساخت و گفت فقط او می‌تواند شورش را خاموش کند. خلیفه که تاکنون نه مشورتی و نه مساعدتی از امام خواسته و نه برای نظرات حضرتش بهایی قائل می‌شد.(چنانکه وقتی عثمان قصد داشت عماربن یاسر را تبعید کند و امام علیه السلام به او اعتراض کرد عثمان روبه امام کرده و گفت تو خود سزاوار تبعید هستی) 116-(تاریخ سیاسی اسلام، رسول جعفریان، ج2، ص 368بنقل از انساب‌الاشراف، ج5، ص54 و الغدیرج9، ص91) و بارها عثمان از دست امام علیه السلام نزد عباس شکایت کرده‌است                      117-(همان، بنقل از عیون‌الاخبار ج3، ص92) البته امام هر کجا خلافی از عثمان می‌دید به او گوشزد می‌فرمود:

حضرت در جواب نامه‌ای که به معاویه نوشته و وی امام را در قتل عثمان متهم می‌کند، ضمن رد دخالت خود در قتل عثمان به این واقعیت اشاره کرده و می‌فرماید:

«. . . وَ ما کُنتُ لِاَعتَذِرَ مِن اَنّی کُنتُ اَنقِمُ عَلَیهِ اَحداثاً، فَاِن کانَ الذَّنبُ اِلَیهِ اِرشادی وَ هِدایَتی لَهُ؛ فَرُبَّ مَلوُمٌ لا ذَنبَ لَهُ (وَ قَد یَستَفیدُ الظَّنَّةَ المُتَنَصِّحُ) وَ ما اَرَدتُ اِلَّا الاِصلاحَ مَااستَطَعتُ، وَ ما تَوفیقی اِلّا بِاللهِ عَلَیهِ تَوَکَّلتُ وَ اِلَیهِ اُنیبُ»118- (هود/88) (نهج‌البلاغه، نامة 28، فراز 24)

من ادعا ندارم که در مورد بدعتهای عثمان، بر او عیب نمی‌گرفتم؛ نکوهش می‌کردم و از آن عذرخواه نیستم اگر گناه من ارشاد و هدایت اوست، بسیارند کسانی‌که ملامت شوند و بی‌گناهند«بسیارند ناصحانی که در پند و اندرزدادن مورد تهمت قرار گیرند» «من قصدی جز اصلاح تا نهایت توانایی خود ندارم و موفقیت من تنها به لطف خداست، و توفیقات را جز از خدا نمی‌خواهم، بر او توکل می‌کنم و به سوی او باز می‌گردم.

مع‌هذا عثمان ظرفیت‌پذیری انتقادهای امام علیه‌السلام را نداشت تا جاییی که عثمان از حضرت ناراحت می‌شد و به وی می‌گفت: «اِنَّکَ کثیر الخلاف عَلَینا» تو زیاد با ما به مخالفت برمی‌خیزی. 119-(مسند احمدج1، ص100)

او در اینجا از امام علیه السلام درخواست کرد که این گروه را به کتاب خدا و سنت پیامبر دعوت کند و امام علیه السلام پذیرفت این کار را انجام دهد به شرط آن‌که خلیفه بر آنچه امام از طرف او تضمین می‌سپارد، عمل کند و امام تصمیم گرفت که از طرف او ضمانت کند که خلیفه به کتاب خدا و سنت پیامبر عمل نماید. انقلابیون نیز با طیب خاطر تضمین امام را پذیرفتند. آنگاه همراه امام بر عثمان وارد شدند و او را سخت نکوهش کردند، او نیز توافق را پذیرفت و یک تعهد کتبی داد که متن آن چنین بود:

«این نامه‌‌ای است از عثمان به کسانی‌که بر او ایراد و انتقاد کرده‌اند؛ خلیفه تعهد می‌سپارد که به کتاب خدا و سنت پیامبر عمل کند؛ محرومان را مورد عطا قرار دهد؛ به خائفان امنیت بخشد؛ تبعیدیان را به اوطانشان بازگرداند؛ ارتش اسلام را در سرزمین دشمن متوقف نسازد؛ . . . علی‌بن ابی‌طالب حامی مؤمنان و مسلمانان است و بر عثمان است که بر این تعهد عمل کند.

گروهی مانند زبیر، طلحه، سعدوقاص، عبدالله عمر، زیدبن ثابت و . . . به‌عنوان شهود ذیل ورقه را امضاء کردند نامه در ذی‌القعدة سال 35 نوشته شد. افراد محاصره کننده، حصار خانه خلیفه را درهم شکسته و راهی دیار خود شدند.

از جمله مبازران محاصره‌کننده کسانی بودند که از مصر آمده بودند و حدود هفتصد نفر بودند و یکی از خواسته‌های آنان دربارة مصر آن بود که عثمان ،عبدالله بن سعد فرماندار مصر را عزل و محمدبن ابی‌بکر را بجای او معرفی کنند عثمان نیز عهدنامه‌ای برای ولایت محمد بر ایالات مصر نوشته و عده‌ای از مهاجر و انصار نیز وی را همراهی می‌کردند تا نظاره‌گر جریان باشند. و همگی راهی مصر شدند.

محمدبن ابی‌بکر و اطرافیان پس از سه روز راه‌رفتن متوجه سواری شدند که غلام عثمان بود با مرکبی از خلیفه؛ آنها احتمال دادند که وی حامل نامه‌ای از خلیفه به استاندار مصر عبدالله‌بن ابی یسرح باشد. از این‌رو، به تفتیش اثاث او پرداختند و به نامه‌ای دست یافتند که مضمون آن خطاب به والی مصر این بود که هر وقت محمدبن ابی‌بکر و فلان و فلان... نزد تو آمدند آنها را کشته، عهدنامه او را نیز از بین ببر و بر سر کار بمان تا رأی من بیاید، کسانی را نیز که از تو  شکایت کرده‌اند حبس کن.

مشاهده نامه موجب عصبانیّت هیأت مصری شد، همگی از نیمه راه به مدینه بازگشتند و با امام علیه السلام ملاقات کردند و نامه را به حضرت ارائه دادند. امام به همراه نامه وارد خانه عثمان شد، نامه را به او نشان داد. عثمان سوگند یاد کرد که خطّ، خط نویسنده او و مُهر، مُهر خود اوست ولی او از آن بی‌خبر است.120-(فروغ ولایت، ص333، بنقل از مروج الذهب3/344)

 هیأت مصری خانه خلیفه را مجدداً محاصره کردند و از او خواستار ملاقات شدند و چون او را دیدند پرسیدند: آیا نامه را تو نوشته‌ای؟ عثمان به خدا سوگند یاد کرد که از آن بی‌اطلاع است. نماینده هیأت گفت: اگر چنین نامه‌ای بدون اطلاع تو نوشته‌شده‌است، تو شایستگی خلافت و تصدی امور مسلمانان را نداری، پس هر چه زودتر از خلافت کناره‌گیری کن. خلیفه گفت: لباسی را که خدا بر تن من کرده‌‌است هرگز بیرون نمی‌آوردم. مصریان اصرار کردند که عثمان مروان را تسلیم آنان کنند ولی خلیفه از تسلیم عامل فساد خودداری کرد. حلقه محاصرة خانه خلیفه از طرف انقلابیون تنگتر شد و از ورود آب به آنجا به شدت جلوگیری می‌کردند بار دیگر عثمان دست به دامان امام علیه‌السلام شد و درخواست نمود که حضرت مقداری آب به دارالخلافه برساند حضرت به کمک بنی‌هاشم سه مشک پر از آب روانة خانه عثمان کرد. در رسانیدن آب میان بنی‌هاشم و محاصره کنندگان درگیری رخ داد که در نتیجه آن، بعضی از بنی‌هاشم مجروح شدند، ولی سرانجام آب را به درون خانه رساندند     121-(فروغ ولایت، ص334. و تاریخ سیاسی اسلام ج2، ص 378)

نامه پراکنی خلیفه در روزها ي محاصره

عثمان در ایام محاصره نامه‌ای به معاویه نوشت و در آن یادآور شد که اهل مدینه کافر شده‌اند و بیعت را شکسته‌اند، و از او خواست که هر چه زودتر مردانی جنگیده را به مدینه اعزام کند، ولی معاویه به نامه عثمان ترتیب اثر نداد و گفت: که با یاران پیامبر(ص) مخالفت نمی‌کند.(فروغ ولایت، ص334)

در این زمان معاویه در شام برای خود کاخ سلطنتی داشت؛ البته قدرت وی از زمانی به وجود آمد که برادرش در ماجرای طاعون شام مرد و عمر معاویه را به جای برادرش انتخاب کرد ولی در زمان عمر، معاویه بر تمام شام قدرت نداشت. اما عثمان در پی مسلط‌کردن بنی‌امیّه بر کشور اسلامی، معاویه را نیز بر تمام شام مسلط ساخت. و طبیعی بود که حق زیادی به گردن معاویه داشت.

معاویه طبق وصیت پدرش دنبال این بود که خلافت را در بنی‌امیه مستقر سازد و پا جای پای عثمان گذارد لذا تلاش کرد عثمان را به شام دعوت کند ولی نپذیرفت.

ماجرای شورش علیه عثمان فرصت خوبی برای مطامع معاویه بود. او وقتی دید مردم بر او هجوم آوردند تلاش فراوانی کرد زمینة قتل عثمان را فراهم سازد. لذا وقتی عثمان برای او نامه نوشت. وی تعلل کرد و هیچ اقدامی نکرد. ولی پس از قتل عثمان علم خون‌خواهی افراد را که در قیافه یک پیراهن خونین بود بر بالای دروازه شام آویزان کرد و مردم شام را علیه مولی که هیچ دخالتی در قتل عثمان نداشت بلکه از او حمایت هم کرده‌بود تحریک کرد. امیر مؤمنان علیه‌السلام در نامه‌ای که بر معاویه نوشت به این واقعیت اشاره کرده، می‌فرماید: «فَاَمّا اِکثارُکَ الحِجاجَ عَلی عُثمانَ وَ قَتَلَتِهِ، فَاِنَّکَ اِنَّما نَصَرتَ عُثمانَ حَیثُ کانَ النُّصرُ لکَ، وَ خَذَلَتَهُ حَیثُ کانَ النَّصرُ لَهُ»122- (نامه37/ فراز2)

اما جواب پرگویی تو نسبت به عثمان و کشندگان او آن است که: تو عثمان را هنگامی یاری دادی که انتظار پیروزی او را داشتی و آنگاه که یاری تو به سود او بود او را خوار گذاشتی.

استاد شهید مطهری می‌فرماید: معاویه که تنها یک هدف داشت و هر وسیله را برای آن هدف مباح می‌داشت و در منطق او و امثال او، نه عواطف انسانی نقش داشت و نه اصول، آن روزی که تشخیص داد از مرده عثمان بهتر می‌تواند بهره‌برداری کند تا زنده او، وخون به زمین ریخآنآنآ«آآ

ته عثمان به او بیشتر نیرو می‌دهد تا خونی که در رگهای عثمان حرکت می‌کند، برای قتل او زمینه‌چینی کرد و در لحظاتی که کاملاً قادر بود کمک‌های مؤثری به او بدهد و جلوی قتل او را بگیرد او را در چنگ حوادث تنها گذاشت»123(مجموعه آثار، سیری در نهج‌البلاغه ج16، ص479)

ودرجای دیگرفرمود:

«ثُمَّ ذَکَرتَ ما کانَ مِن اَمری وَ اَمرِ عُثمانَ، فَلَکَ اََََن تُجابَ عَن هذِهِ لِرَحِمَکَ مِنهُ، فَاَیُّنا کانَ اَعدی لَهُ، وَ اَهدی اِلی مَقاتِلِهِ، اَمَن بَذَلَ لَهُ نُصرَتَهُ فَاستَقعَدَه وَ استَکَفَّهُ، اَم مَنِ استَنصَرَهُ فَتَراخی عَنهُ وَ بَثَّ المَنوُنَ اِلَیهِ حَتّی اَتی قَدَرُهُ عَلَیهِ» 124-(نهج‌‌البلاغه، نامة28، فراز22)

کار مرا با عثمان به یادآوری؛ تو باید پاسخ‌ دهی که از خویشاوندان او بودی، راستی کدام یک از ما دشمنی‌اش با عثمان بیشتر بود؟ و راه را برای کشندگانش فراهم آورد؟ آن‌کس به او یاری رساند و از او خواست بجایش بنشیند و به کار مردم برسد؟ یا آن‌که از او یاری خواست و دریغ کرد؟ و به ا نتظار نشست تا مرگش فرا رسد؟

خلیفه به غیر از معاویه برای کسان دیگری ،نظیر یزیدبن اسدبجلی در شام و عبدالله‌بن عامر در بصره نامه نوشت ولی هیچ‌یک از نامه‌ها مؤثر نیفتاد.

محاصره‌کنندگان مصمّم بر هجوم به خانه خلیفه نبودند، کوشش آنها مصروف این امر می‌شد که آب و آذوقه وارد خانه نشود تا خلیفه و دستیارانش تسلیم خواست محاصره‌کننده‌ها شوند. ولی سوء تدبیر مروان، که به مبارزه برخاست و یک نفر از شورشیان را به نام عروه لیثی با شمشیر از پای درآورد، سبب شد که هجوم به داخل خانه آغاز گردد؛ در این هجوم جمعی، سه نفر از طرفداران خلیفه به نامهای عبدالله‌بن وهب، عبدالله‌بن عوف و عبدالله‌بن عبدالرحمان کشته شدند. مهاجمان از خانه عمروبن حزم انصاری به دارالخلافه راه یافتند و به حیات خلیفه خاتمه دادند. شدت هجوم به‌گونه‌ای بود که بنی‌امیه که محافظان جان خلیفه و کارگزاران خلافت بودند. پا به فرار نهادند و ام‌حبیبه همسر رسول خدا(ص)(دختر ابوسفیان) آنان را در خانه خود مخفی کرد و لذا این حادثه در تاریخ به حادثه «یوم‌الدار» معروف است.

 قتل خلیفه به دست محمدبن ابی‌بکر، کنانة‌بن بشر تحیبی و سودان بن حمران مرادی و عمروبن حَمِق و عُمیربن صابی انجام گرفت.125-(فروغ ولایت، ص337)

در ضمن زمان محاصره خانه عثمان را 49 روز نقل کرده‌اند که در چهل و نهمین روز محاصره عثمان به قتل رسید126-(تاریخ خلفا، رسول جعفریان، ص186)

در اینجا لازم است اشاره‌ای به نقش امام علیه‌السلام جهت دفاع از خلیفه اشاره کرد که حضرتش از هر گونه وساطتی برای رفع شورش و محاصره دریغ نفرمود، اما دریغ و درد که عثمان نمک خورد و نمکدان شکست چرا که وقتی وساطت و تلاش امام علیه‌السلام را دید، به امام حسن(علیه‌السلام) گفت: پدرت فکر می‌کند که هیچ‌کس نمی‌داند، در حالی که من بهتر از او می‌دانم که چه کار می‌کنم، به او بگو ما را رها کند و به حال خود واگذارد.127(عقد الغرید، ج4، ص120)